फ्रॉम द यूथ हार्ट

जमुना के तीर...

राग भैरवी... भीमसेनजी गात आहेत... 

सकाळची वेळ...

मन-डोके दोन्हीही शांत. तरीही मनातली चलबिचल काही केल्या थांबत नाही. मन-बुद्धी यांतील द्वंद पुन्हा सुरू होते... त्याने शांतता भंग होऊन कधी गाणे बदलते कळतही नाही. पुढे वाढून ठेवलेली कामे आठवतात... गोंधळ उडतो... वेळ महत्वाचा असतो, तो दवडून चालत नाही. तरीही 'मेडिटेशन' केल्याशिवाय बाहेर पडू नये असं वाटतं. मग आमीर खाँ यांचा 'मालकंस' लावून मन एकाग्र करण्याचा प्रयत्न होतो... मेडिटेशन-पुर्वीच्या योगातील एक-दोन आसने उरकल्यावर पुढील प्रक्रिया करावीशी वाटत नाही, कारण वेळ जात आहे असे वाटत असते.

अशाप्रकारे सर्वच अर्धवट सोडून संपूर्ण दिवस अर्धवट जगणारी आमची तरूण पिढी वेळेमागे धावत आहे. यात आमचा दोष नव्हेच. काय करणार? संपूर्ण जगंच वेगवान झालंय. स्थिरता नष्ट झाली आहे. पायाला भिंगरी लागली आहे. अशा वेगवान स्पर्धात्मक जीवनात 'मल्टीटास्किंग' शिवाय पर्याय तरी कुठंय? तद्दन मटेरिअलिस्टिक जगात अडकल्याने पुस्तक-साहित्य वाचनाकडे जवळपास संपूर्णच दुर्लक्ष होत आहे - ज्याने आपलीच सांस्कृतिकता झाकोळली जात आहे - हेही जाणवत नाही

हे सगळं कुठल्या एका तपापासून-दशकापासून नाही तर आत्ता-आत्ता गेल्या काही ३-४ वर्षापासून. याच ३-४ वर्षांपासून भारताच्या राजकीय पटलावर वेगवान वारे सुटत आहेत. स्कॅमवर स्कॅम, निवडणूका, हेवेदावे यांनीच प्रत्येकाला घेरले आहे. माणूस खुपच जास्त 'पॉलिटिकल', 'मटेरिअलिस्टिक' होत आहे. उदाहर्णाथ नुकतीच पु. लं. देशपांडे यांची पुण्यतिथी झाली. पूर्वी पुण्या-मुंबईत यानिमित्ताने शेकडो कार्यक्रमांचे आयोजन होत असे. लोक एकत्र जमत. पु. लं. च्या आठवणीत पोटभर हसत. यंदा मात्र लोकांनी फेसबुकवरंच अभिवादन करून समाधान मानले.

पु. लं. वरून पुस्तके आठवली. काय अफाट आवड होती नाही पूर्वी वाचनाची? विषय खोलवर जावून पाळेमुळे समजावून घेण्यात पुस्तकांची मदत होत असे. आता एवढा वेळ नाही आम्हाला. थोडक्यात कशी माहीती मिळेल सांगा. हवे तर कुणाचे अगदी अर्ध्या-एक तासाचे व्याख्यान आयोजित करा. नाहीतर डॉक्युमेंटर्या-लघुपट दाखवा. चित्रपट काढला एखादा त्या विषयावर तर मस्तचं. म्हणजे वीकएंडला बर्यापैकी मनोरंजन तरी होईल आणि यांपैकी काहीही होत नसेल तर मग ऑडिओ-बुक सापडलं तर ऐकतो. पण पुस्तक नको बाबा!

संजय बारूंनी काँग्रेसची चिरफाड केली त्यांच्या पुस्तकात असं ऐकलंय. त्यानंतर पी. सी. पारेख यांनीही. मग कॅगहिरो विनोद राय, नटरवरसिंग इत्यादींनी तर सुरूंगच लागला अक्षरशः काँग्रेसला. पण मुळात जावून विषय नक्की काय, हे जाणून घेण्यासाठी पुस्तक आम्ही वाचू शकत नाही हो! कारण वेळच नाही. समिक्षण वाचतो आम्ही काहीवेळा आणि न्यूज चॅनेलवाले दाखवतातंच ना! क्रिकेटचा देव सचिन तेंडुलकरनेही ह्या आत्मचरित्रांच्या सीझनमध्ये पुस्तक प्रकाशित केले. खरे तर त्याच्या इनिंगसारखी उत्सुकता पुस्तकाविषयी नाही. पण चॅपेल यांना मारलेली 'चप्पल' कुतूहल जागवून गेली. वाचलं असतं पुस्तक पण हर्षा भोगले यांचा रिव्ह्यू वाचून कळाले सर्व त्यात काय असेल तर. मग हेही नको. राजदीप सरदेसाई यांचे '२०१४ इलेक्शन' हे पुस्तक तर आमच्या खिजगिणतीतही नव्हते. बरं झालं मित्राने सांगितलं. पण तरीही वेळ का घालवायचा? आम्ही आमच्या डोळ्यांदेखत निवडणूक होतांना बघितली आहे.

एवढंच नव्हे तर वेळ वाचावा म्हणून अण्णांनी चालू केलेल्या जनलोकपाल आंदोलनातून काढता पाय घेतला आणि ठरवले वेळखाऊ, रक्तरंजित (बरे याची गरज नाही पडली) क्रांतीपेक्षा मतदान करून क्रांती घडवू. घडवली सुद्धा. मतदान ५ मिनिटांचे पण आंदोलनाने चक्क १९ दिवस खाल्ले. तरीही पदरात काही पडलं नाही. म्हणूनच सुफरफास्ट, 6जी असलेले मोदी आम्हांस प्रिय. ते कितीही संयमी असले तरी आम्ही संयमी नाही. संयम पाळला तरी वेळ जातो. म्हणूनच त्यांना पंतप्रधान केलं ना! स्वच्छता मोहिमेतही वेळ वाचवा म्हणून आम्ही स्वतः गेलो नाही. आजी-आजोबांना पाठवले कारण त्यांना बराच वेळ होता. मात्र झाडू हातात घेत आम्ही फोटो काढले आणि फेसबुकवर अपलोड केले.

आजकाल दिवाळी साजरी करायलाही वेळ मिळत नाही. पूर्वी परिक्षा असायच्या. आता नोकरी असते. कार्यरत राहणे हाच आमचा 'प्राईम मोटिव्ह'. शेवटी कर्म हेच तर कलयुगातलं शस्त्र. पण दिवाळीतला मित्रांना दाखवायला एक तरी फोटो असावा म्हणून लक्ष्मीपूजनाला तब्बल चार तास आई-बाबा-छोटीसोबत घालवले. फटाके उडवणे तर कधीच सोडलंय. प्रदूषण होतं. आजकाल फेसबुक-व्हॉट्सअपवरच उडवतो. ते वाचलेले पैसे कुठल्यातरी अनाथ किंवा वृद्धाश्रमाला देण्याचा विचार होत. पण दुसर्या दिवशी मित्रांसोबत मॅटिनीचा प्लॅन असल्याने स्वतः जाऊ शको नाही तर एजंटमार्फत....सॉरी सॉरी एन्.जी.ओ. मार्फत पाठवले. कुणालाही वेळ नसल्याने फराळ यंदा घरी बनवलाच नाही. रेडिमेडच आणला. कॉलनीत थोडा वाटला. कुलकर्ण्यांचा दरवेळी इतरांपेक्षा हटके असायचा. मात्र त्यांनीही रेडिमेडच आणला. सारखी तीच चव असल्याने खाल्लाच नाही.

सभोवती घडणार्या घटनांना आम्ही परिक्षेचा निकष लावतो. कितीही गंभीर बाब असली तरी परिक्षेच्या उपयोगाची नसेल तर दखलही घेत नाही. कितीही अॅनॅलिसिस करण्याचा प्रयत्न केला तरी ते निःपक्षपाती होतच नाही (पण तसे वाटत राहते) कारण संवेदनाच बोथट झाल्या आहेत. आपला मुद्दा कितीही योग्य, वैध असला तरी ठोकठाक केल्याशिवाय मांडता येत नाही. असले काहीही न करताही तो लोकांना पटू शकतो. पण निर्णय झटपटच हवा असेल तर ठोकठाकीशिवाय पर्यायही सापडत नाही. कारण वेळच नाही.

'कब्बडी लीग' म्हणजे खरंतर क्रांतीच होती. कारण प्रथमच कब्बडी खेळाडूंना एवढं मोठं व्यासपीठ उपलब्ध झालेलं. राष्ट्रीय खेळाची पात्रता असणार्या कब्बडीची दखल आंतरराष्ट्रीय स्तरावर घेतली जात होती. पण जाणीवपूर्वक दूर्लक्ष करणे आम्ही अवलंबले. आत्तापर्यंत आम्ही कब्बडीला प्रोत्साहन द्या म्हणून टाहो फोडत होतो. मात्र आता खेळायलाच वेळ नाही तर बघणार कोठून? याप्रमाणेच फुटबॉलच्या इंडियन सुपर लीगचेही झाले. काय वेड होतं शाळेत असतांना फुटबॉलचं. पण भारतात फुटबॉलला भविष्य नाही म्हणून तेही मागे पडलं. सुपरलीगने व्यासपीठ मिळवून दिलं पण आता काय? वेळच नाही हो. म्हणून हे सगळंच 'ब्लडी मनी ड्रेनिंग'...

विश्वनाथन आनंद हा आमचा रोल मॉडेल. आजही आहेच. त्याच्यासारखं शांत-संयमी (आणि प्रसिद्धही) व्हावसं वाटतं. पण त्याचे बुद्धिबळाच्या पटावरचे निरपेक्ष-निरागस डावपेच कितीही आवडत असले तरी आम्हास आमच्या अस्तराखालचा बेरकी राजकारणी स्वस्थ बसू देत नाही. हेच डावपेच तो आम्हास रोजच्या जीवनात आपल्याच माणसांसोबत खेळण्यास भाग पाडतो. पण कार्लसनही तेवढाच भावतो. तरूण-तडफदार असा कार्लसन आनंदलाही घाम फुटायला भाग पाडतो. म्हणूनच तो ह्रदयाच्या अगदी आतल्या कोपर्यात असला तरी आनंदचा विजयच आम्हास आल्हाददायक ठरतो. कारण आम्ही कितीही असंयमी, बेजबाबदार असलो तरी प्रथम आमच्या देशावर जीवापाड प्रेम करतो.

तरीही आम्हांस देशाचा  इतिहास माहीत नसतो. आम्ही काही वेळेस स्वातंत्र्यसैनिकांना एकमेकांत विभागूनभल्या मोठ्या भिंती उभ्या करून घेत असतो. मग कुणीतरी आम्हांस सांगणारं हवं असतं की स्वातंत्र्यसैनिक तुझा-माझा नसतो. तो देशाचा असतो. हे सगळं जरी असलं तरी आम्हा मित्रांत जाती-धर्म-पंथ भेद नसतो. आम्ही सगळे देशासाठी एक असतो.

आमचा स्वभाव मुळातच मुक्तछंदी... बंधने सहसा सहन होत नाहीत. ती तोडण्यातच धन्यता मानतो. तरीही वडिलधार्यांविषयी आदरयुक्त भिती कायम असते. जागतिकीकरणाचे हे युग स्वस्थ बसू देत नाही. अख्खे जग फिरून पालथे घालण्याची आस मनात कायम असते. 'कोलंबसचे गर्वगीत' आजही तनामनात तेवढीच ऊर्जा निर्माण करते. इतर कुठल्याही देशात रहात असलो तरी मॅडिसन स्क्वेअरवरील मोदींचे भाषण परदेशातही ताठ मानेने जगण्यास आणि भारतीय असण्याचा अभिमान निर्माण करते.

जाता जाता एकच सांगतो वेळ अजिबातच नाही. पण मिळाल्यास नक्की वाचन करेन.

आपलाच,

भारतीय तरूण.

To Save The Valley

Thanks to very veracious and definitely unalloyed columnist Shekhar Gupta for reminding me by his article on 'Haider' in India Todays's 22nd Oct issue to write on it. It's almost two weeks to what I decided to write on. I salute especially Shekhar Gupta for writing such an article that too in (fundoo's) magazine like India Today, so unbiased.

Now, what strikes my mind first when I keep thinking about Kashmir issue (not the issue actually, we can call it as a problem of Kashmir and its people, AFSPA and many related things...two words one is National Interest and second is 'anti-national' feelings of fundoos (Thanks to Khushwant Singh). When I deliberate the real meaning of 'Anti-National', every time I fail to grab the essence of it and believe me, I really don't want to ken that essence  from the so called Nationalists. In simple words we can define 'Anti-National' as the things which are not in national-interest. But whose national interests? Are they of our Nation? Or are they of its people? If they are of The Nation? Then what is The Nation? (Forget all about the western philosophical, political definitions). Yes it is only about people's interests, people who belong to The Nation (or rather I would say Nation which belong to its people). Then my question is that don't the people of Kashmir belong to The Nation India? Are not they Indians? Don't they have any national interests? If you think Kashmir is an integrated part of India, then all Kashmiris are Indians. And they should have National Interest along with their own chaste vested interests. But some fanatics .from our society suppresses their rights of having National Interests, they (fanatics) spreads the wrong message to mainland people by criticising films like 'Haider' which make people of mainland to think Kashmiris are not of us.

According to me 'Haider' is not an anti-national film,

it just raises the voice of Kashmiris,

it raises the problem of people of one part of India like other states,

it raises the intricate emotions of the citizens of India.

I have no questions on its controversy, definitely 'Haider' is a controversial one (in respect of showing the army officials as villain, it's not true. Army is nothing to do with disappeared people and blah blah. There is also the possibility, story of disappeared people is just a hype, rumour. I have all mentioned about this in my last blog of Kashmir study tour) but if something goes controversial it accrue man's fervency about it. So let him watch, collect the facts and think over it. He will definitely get to know why we are fighting against separatists. He is capable of passing his own notion over it. And the rest of who do not want to go for facts and deep study, they are the one who have came for just entertainment, they nothing to have to do with this (like my some of engineer friends). They watch film today, forget it tomorrow. Who really we to boycott the film? Same was the case with Wandy Doniger's book 'The Hindus'.

'Haider' symbolises the creativity...

It symbolises the freedom, liberty...

It symbolises the art...

It symbolises the culture...

There is also a dialogue which shows hopes in Kashmiris, which shows positive ness, which shows willingness to be with mainland...

“इंतकाम से सिर्फ इंतकाम पैदा होता है,

जब तक हम अपने इंतकाम से आझाद नही हो जाते,

तब तक कोई आझादी हमे आझाद नही कर सकती...“

What does this dialogue tells us?

It again symbolises hopes...

It symbolises the great Indian teaching Non-Violence...

It symbolises the strength..

If you really want to criticise Vishal Bhardwaj, then why didn't you do it when he shows corrupt policemen in 'Maqbool'? Why not to Omkara? Why we are so volatile, languid and fulminant about Kashmir ? By being so it only weakens our strength and eagerness to fight for Kashmir with foes. We have to think and step-in towards stability.

I really don't have intentions to hurt anyone, still I should have to be clear, veracious and loyal to myself. That's for the blog and 'Haider' is to save the valley only.

Jai Hind..!!

जम्मू-काश्मीर-दिल्ली अभ्यासदौरा

Curtsey: www.swatantranagrik.in

     ‘अतिपरिचयात अवज्ञा’ ही मराठी म्हण प्रदेशसापेक्ष आहे हे पुन्हा एकदा सिद्ध झालंय आणि ते केलंय ‘चाणक्य मंडल परिवारा’तर्फे झालेल्या ‘काश्मीर अभ्यासदौर्‍याने’. ह्या लेखाचा मथळा ठरविताना बराच गोंधळ उडाला, कारण डोक्यात एवढं काय काय होतं की काही सुचेचना! ‘काश्मिरी पीपल: इंडियन सिंपथायझर ऑफ अफझल गुरू’ आणि ‘काश्मिरी लोक – पाक क्रिकेट संघाचे भारतीय प्रेमी’ अशी काही नावं डोक्यात येरझरा घालत होती. कारण जे काही पूर्वग्रह घेऊन आम्ही काश्मीरला गेलेलो त्यापेक्षा खूपच वेगळं होतं आम्ही अनुभवलेलं काश्मी आणि जम्मूही.

     जम्मू आणि काश्मीरमध्ये तेथील स्थानिक लोक ‘कश्मीरियत’ नावाची संकल्पना नजरेसमोर ठेवून जगतात जी बंधुभाव, लवचीकपणा, स्वदेशाभिमान यांचा धर्मापलिकडे जाऊन पुरस्कार करते. ज्या ‘कश्मीरियत’ संकल्पनेवर हिंदू शैववाद, बुद्धवाद व सूफी परंपरेचा प्रभाव आहे, ह्या अशा अर्वाचीन संकल्पनेवर संपूर्ण ‘वादी-ए-कश्मीर’ व तिचे लोक बांधले गेले आहेत. म्हणूनच तेथील एका फुटिरतावादी संघटनेचा नेता यासीन मलिक म्हणतो, ‘‘आम्हाला वेगळं राष्ट्र हवे आहे कारण आम्ही काश्मिरी आहोत. भारतीय ही संकल्पना काय आहे?’’ आमच्यातील एकाने जेव्हा जाता जाता मलिकला प्रश्‍न विचारला, ‘‘तुमच्या स्वप्नातलं स्वतंत्र जम्मू-काश्मीर कसे असेल? धर्म/ईश्‍वरसत्ताक राज्यपद्धतीवर आधारित असेल की धर्मनिरपेक्ष लोकशाही?’’ तेव्हा तो उत्तरतो, ‘‘धर्मनिरपेक्ष लोकशाही.’’ आणि एवढच उत्तरुन निघून जातो.

     यावरून एक नक्की सिद्ध होतं की स्वतंत्र जम्मू-काश्मीरच्या मागणीला ‘‘कश्मिरियत’’ हा एक मुद्दा कारणीभूत असू शकतो.

     आता स्वतंत्र जम्मू-काश्मीरच्या मागणीला अनेक मुद्दे कारणीभूत आहेतच जे सगळ्यांनाच माहीत असावेत किंवा नसतील तरी कुठेही वाचून मिळतीलच. प्रश्‍न आहे सामान्य जनतेचा, त्यांच्या मतानुसार नक्की कुठले असे घटक असावेत की मागणी वारंवार उफाळून वर येते, त्या लोकांच्या स्वतंत्र काश्मीरमागील भूमिका काय असावी, याचा ऊहापोह करायला दौर्‍याच्या मांडणीनुसारच गेलेले बरे.

     आमचा पहिल्या रात्रीचा डोडामधील मुक्काम संपवून आम्ही भद्रवाहला गेलो. भद्रवाहमध्ये प्रवेश करताच तुम्हाला एक बाजार लागतो, जो भद्रवाहमधील महत्त्वाचा भाग आहे. ‘सेरी बाजार’ म्हणून ओळखल्या जाणार्‍या ह्या भागात निरीक्षण केल्यास एक बाब तुमच्या लक्षात येईल की तेथील जवळपास ९५% दुकानांच्या पाट्या हिंदू-नामदर्शक आहेत ज्यावर ओम व स्वस्तिक रखाटले आहे. तेव्हा तेथील एका पहारेकरी RPFच्या सैनिकाला विचारले असता तो सांगतो, ‘‘साबजी, यहॉं हिंदुओंका वर्चस्व जादा है. यहॉंके मुसलमान को अगर दुकान चलाना हो तो उसे हिंदू-नामिक बोर्ड के नीचेही चलानी पडती है.’’ हे ऐकून आम्ही थक्क झालो. याउलट किश्तवाडमधील परिस्थिती वेगळी होती. तेथे प्रवेश केल्या – केल्या तुम्हाला जाणवेल की तिथे मुस्लीम वर्चस्व जास्त असावं. किश्तवाडमध्ये जवळपास ५ किमी आत जाईपर्यंत तुम्हाला एकही हिंदू घर दिसणार नाही. ५ किमी पुढे गेल्यास एकही मुस्लिम घर दिसणार नाही.

     मात्र किश्तवाडमधील एक सुप्रसिद्ध चहाचा ठेला व त्या ठेल्याच्या सुप्रसिद्ध मालकीण ‘गुड्डी आंटी’ ज्या NCच्या नेत्या सुद्धा आहेत. म्हणतात ‘‘यहॉंपे पूरे किश्तवाड में भाईचारा है|’’

     याउलट तेथील बीजेपी नेता सुनील शर्मा अगदी विरुद्ध चित्र निर्माण करतात. जेव्हा त्यांना आम्ही सांगतो की येथील काही लोकांच्या म्हणण्यानुसार इथे बंधुभाव आहे तेव्हा शर्मा जाणीवपूर्वक गुड्डी आंटीच्या वक्तव्याचे खंडण करतात. तरीही शर्मा दोलायमान होऊन सांगतात की पहिली किलिंग ही मुसलमानांकडूनच झाली. संतोष थापर आणि संतोष भंडारी यांच्या स्वरूपात हत्या होऊन त्यानंतर डोडा व किश्तवाडमधील शांतता भंग झाली. पण आमची लढाई ही कुठल्या जाती-पंथ-धर्मातील लोकांविरुद्ध नाही तर ती आहे Nationalistविरुद्ध Anti-nationalistयांची.

     कितीही नि:पक्षपातीपणे शर्मांच्या वक्तव्यांकडे बघण्याचा प्रयत्न केला तरी त्यांची वक्तव्ये डावलून चालणार नाही कारण इंडियन आर्मीने स्वत: स्पेशल पोलीस ऑफिसर (SPO) म्हणून शर्मांची निवड केली त्यांच्यावर जरी ९ ऑगस्ट २०१३ रोजी झालेल्या दंगलींचे आरोप असले तरी त्यांची बाजू झुकली नाही. ते दंगलीविषयी सांगतात, ‘‘९ ऑगस्ट रोजी ३००० मुस्लिमांचा जुलूस चालू असता, तेथे शर्मांचा अंगरक्षक सितारसिंग येतो. तो औषधे घेण्यासाठी मार्केटमध्ये गेलेला असता मेडिकल शेजारी गाडी लावतो. तेवढ्यात जुलूसातील एक व्यक्ती सितारसिंगवर धक्का लागल्याचा आरोप करून त्याला मारहाण करते व भडका उडतो…’’ हे वक्तव्य प्रमाण जरी मानले नाही तरीही १००% खोटे ठरवता येत नाही. वर्तमानपत्रांमधून तर आम्हाला असे कळले की सुरवात हिंदूपासून झालेली व चूकही हिंदूंचीच होती पण तेही १००% खरे नाही हे तिथे गेल्यावर कळले खरं तर चूक कुणाची ह्याचा शोध घेणे निव्वळ मूर्खपणा! तेथील लोकांना हे हत्याकांड नको आहे. तेथील खरं तर, ना हिंदू ना मुस्लिमांना दंगली हव्यात तेथील ९३% लोक सुशिक्षित आहेत. त्यांना ना नोकरी आहे ना त्यासाठीची संधी. रिकामं घर सैतानाचं असंच काहीतरी आहे. हाच राग ह्या दंगलीमार्फत जगासमोर येतो मात्र नाव दोन्ही समाजघटकांचं खराब होतं, ह्याचा फायदा संधीसाधू राजकारणी लोक घेतात. किश्तवाड, भद्रवाहमध्ये प्रेम मात्र खूप मिळालं. गुड्डी आँटी व सुनील शर्मा दोघांनीही अतोनात मदत केली. अक्षरश: किश्तवाडमधील लोकांनी जीव ओवाळून टाकलेला. जितकं किश्तवाड सुंदर तितकंच तेथील लोकांचे हृदयही.

     किश्तवाडमध्ये एक नगरसेवक भेटले त्यांच्या म्हणण्यानुसार ‘‘१५ ऑगस्टला भारताचा झेंडा फडकवण्याऐवजी इथे १४ ऑगस्टला पाकिस्तानी झेंडा फडकतो. इथे ‘‘भारत माता की जय’’ ही जातीय घोषणा मानली जाते.’’ शेवटी ते खंत व्यक्त करतात की, काही वर्षांनी ‘‘भारत माता की जय म्हणायला माणसे भाड्याने आणावी लागतील.’’ हे ऐकताना हृद्यात चिर्रर्र झालं. डोकं बधीर झालं आणि काही वेळ आम्ही षंढासारखिच उभे राहिलो. परंतु ह्या सर्वांवर एकच उपाय सांगताना ते म्हटले, ‘‘Governmentको बस इतना बोलो की यहॉं का Anti-India cultureनष्ट कर दो. बाकी हम संभाल लेंगे|’’

     ‘‘देखिए ना आपकी सरकार हमपे कितना जुलूम करती है| अफजल गुरू ‘साब’ को भी फॉंसी पे लटका दिया| हम नही बोलते की उन्हे सजा ना दो| अगर है गलती तो सजा मिलनी चाहिए| लेकीन उन्हे फॉंसीपे लटकाने का तरीका गलत था|’’ असं आमचा बिजबिहारामधील यजमान (आशिक रादर) आम्हाला सांगतो, ‘‘अफझल गुरु साब तो एक शरीफ, पढ़े-लिखे आदमी थे| उन्हे युनिर्व्हसिटीसे उठा ले आए, और सिदा कठहरेमे खडा कर दिया|’’ अशी द्विधा अवस्थेतील वक्तव्य केल्याने आमचा ताबा सुटला. काही वेळ बौद्धिक क्षमतेची कसोटी लावून आम्ही आमचा Defenceचालू ठेवला. त्याला आमचे मुद्दे पटवण्याचा प्रयत्न केला, पण काही केल्या त्याच्या हृदयातील असंतोषाचा धगधगता अग्नी थंड होत नव्हता. शेवटी भाऊक होऊन त्याने AFSPAमुळे भारतीय लष्कराकडून होणार्‍या त्रासाची कहाणी सांगायला सुरुवात केली. तो म्हणाला, ‘‘हे बघा, अगदीच स्पष्ट बोलतो, आम्हाला भारतीय लष्करामुळे अतोनात हाल सोसावे लागलेत. खरं तर प्रत्यक्ष लष्कराकडून त्रास झालेला नाही. झाला तो फक्त आणि फक्त लष्कराने तयार केलेल्या ‘RR’तुकडीचा. RRम्हणजे ‘राष्ट्रीय रायफल्स.’ही तुकडी खास घुसखोर आतंकवाद्यांचा बंदोबस्त करण्यासाठी झालेला. त्या तुकडीत ‘वादी-ए-काश्मिर’ मधीलच दर्‍या-खोर्‍यातील अशिक्षित लोकांना गोळा केले गेले. त्यांना रोज रात्री दारू पाजली जाई. रात्रीच्या ११ नंतर त्यांना गावात सोडले जाई. असे गाव जेथे आतंकवाद्यांचे तळ आहेत. सुरुवातीला खरोखर आतंकवादीच मारले जात. पण कालांतराने जशी आतंकवादी मिळणे कठीण झाले; ह्याच अशिक्षित जनावरांनी AFSPAच्या नावाखाली निर्दोष लोकांना पकडणे सुरू केले. जाळपोळ सुरू केली. बायकांची घरात घुसून अब्रु लुटली… अनागोंदी माजली… व सर्व Armyबदनाम झाली.’’

     ह्या ‘RR’ तुकडी विषयीच्या

तसेच ‘स्पेशल टास्क फोर्स.’ यांच्याकडून झालेल्या जुलुमांविषयाीच्या अरोपांना एका केंद्रीय पोलिस अधिकार्‍याचाही दुजोरा मिळतो. त्याची सत्या-सत्यता तपासणे तसे कठीण असले तरी एकंदरीत थोडे तरी तथ्य नक्कीच असावे. थोडक्यात काय तर हाही काश्मीरमधील ‘सलवा जुडूम’चाच प्रकार.

     त्यानंतर आम्ही तेथील प्रशासन व्यवस्था जाणून घेण्यासाठी ‘अनंतनाग म्युनिसिपल कौन्सिल’ ला भेट दिली. गेल्या दोन वर्षांपासून येथील म्युनिसिपल कौन्सिलमध्ये संपूर्णपणे e-Governanceचा अवलंब केलेला दिसतो. ९ तासांच्या आत तुम्हाला हवी ती आवश्यक कागदपत्रे मिळतात. ही नक्कीच स्वागतार्ह बाब बसली तरी मूळ शोकांतिका ही की कौन्सिलची निवडणूक प्रक्रिया गेली ९ वर्षे झालेलीच नाही त्यामुळे कामांत बराच ढिसाळपणा वाढला आहे. तेथे आधार कार्डच्या प्रक्रियेत काहीही प्रगती नाही. कौन्सिलचे बरेचसे इन्कम हे लोक बस सर्व्हिस टॅक्स व हातगाडीवाल्यांकडून मिळणारे टॅक्स यावर अवलंबून आहे. अजून एक बाब सुखकारक आहे ती म्हणजे येथे ‘इंदिरा आवास योजनेचा’ भरपूर प्रमाणात उपयोग करून घेतला गेला.

     काश्मिर सेंट्रल युनिव्हर्सिटीचे मॅनेजमेंट स्टडीज विभागाचे प्रमुख अब्दुल गनी व त्यांचे सहकारी फारुक यांच्या निप:क्षपाती चौफेर फटकेबाजीने मन मोहून टाकले. जवळपास AFSPAपासून मॅनेजमेंट ते उद्योगक्षमता अशा सर्व घटकांवर सर्वंकश चर्चा अब्दुल गनी व श्री फारुक यांनी केली. उद्योग व व्यापारविषयी बोलत असतांना वीजनिर्मितीवर वक्तव्य करतांना फारुक म्हणतात, ‘‘काश्मीरमधील जवळपास सर्वत्र नद्या दुथडी भरून वाहतात. विशेष म्हणजे उंचावरनं उतरत असल्यामुळे ह्या नद्यांकडून प्रचंड प्रमाणात वीजनिर्मिती होऊ शकते. पण मध्ये कलम ३७० चाही अडथळा येतो. मात्र ह्या समस्येवर जम्मू-काश्मीर सरकार नक्कीच मात करू शकते. पण इच्छाशक्ती हवी. आजही अनेक वीजनिर्मिती प्रकल्प जम्मू-काश्मीरमध्ये आहेत. खंत ही की सगळी निर्मित वीज उत्तरेकडे (म्हणजेच दिल्ली-पंजाब-हिमाचल प्रदेश) कडे वळवली जाते आणि इथे आम्हाला ६ तास लोकशेडिंगमध्ये दिवस काढावे लागतात.’’

     अब्दुल गनी म्हणतात, ‘‘बाहेरून इथे उद्योगधंदे आयात करण्याची खरं-तर गरजच नाही. काश्मिर मध्येच एवढे नव-नवीन अणि निर्यात करण्यालायक उद्योग आहेत आणि तेवढेच Entrepreneurकी article 370रडत बसणं योग्य नाही. आम्ही आमचे विद्यार्थी दरवर्षी इतर राज्यांत इंटर्नर्षीप करण्यास पाठवतो. ज्यायोगे येथील होतकरू मुलांना एकंदरीत बाहेरील बाजाराची कल्पना यावी व आपण सगळे एक आहोत ही जाणीव वाढीस लागावी.’’

     येथील (काश्मिरमधील) परिस्थितीचा फायदा हिमाचलमधील पर्यटन क्षेत्रातील व तेथील बाजारी लोक घेण्याचा प्रयत्न करतात. मागे घडलेली एक घटना सांगतो. वादी-ए-कश्मीरमध्ये ५ वर्षांपूर्वी ५ साखळी बॉम्बस्फोट घडवण्यात आले आणि तेही ऐन पर्यटनास अनुकूल असणार्‍या काळाच्या तोंडावर त्याने जवळपास ४०,००० पर्यटकांनी आपली Reservationsरद्द केली व त्यातील ४०% लोकांनी हिमाचलात, (शिमला, मनाली)ला जाणे पसंत केले. नंतर हे उघड झाले की हे सगळं कारस्थान हिमाचलातील पर्यटन उद्योगक्षेत्राशी निगडित असणार्‍या काही लोकांचे होते. हे सांगताना जेव्हा अब्दुल गनी भावुक झाले तसाच आमचा थरकाप उडाला. आम्हाला झटकाच बसला. याअर्थी एक कळून चुकले काश्मीरची पिळवणूक दोन्हीही बाजूंनी होते आहे. ना घर का ना घाट का!

     श्रीनगरमध्ये आम्ही एका अफाट माणसाला भेटलो जो माणूस काश्मिरीही होता. U. P.वाला पण आणि अस्खलित सदाशिव पेठी मराठी बोलणाराही, अगदीच cajualजरी एक मोठे पोलिस अधिकारी असले तरी कुणालाही आपलेसे वाटेल असे व्यक्तिमत्व. ती व्यक्ती म्हणजे आयपीएस शैलेन्द्र मिश्रा, पोलीस अधीक्षक पांथाचौक. श्री. मिश्रा जवळपास १.३० तास बोलत राहिलेे. त्यांनी थांबूच नये असंच वाटावं असं वक्तृत्व. त्यांनी ज्याप्रमाणे काश्मीरच्या इतिहासापासून काश्मीर समस्येची मांडणी आम्हासमोर केली, एखाद्या देशभक्त, कार्यकर्ता अधिकार्‍याला शोभावी तशीच अगदी.

     शैलेन्द्र मिश्रांनी सगळी काश्मिरमधील व त्याविरुद्ध राज्य पोलिसांनी दिलेल्या लढ्याची पार्श्‍वभूमी सांगताना १९९१ च्या आर्थिक सुधारणांमुळे दहशतवादी प्रवृत्ती व काश्मिर परिस्थितीवर झालेल्या बदलाविषयीही सांगितले. त्यांच्या मते १९९१ च्या आर्थिक सुधारणांचे पडसाद काश्मीरवरही खूप खोलवर पडले व त्याने लोकांची मानसिक स्थिती बदलली व तेथील तरुणांनाही आशेचा किरण दिसला. त्यानंतर बरेचसे गैरमार्गाला गेलेले तरुण शरणही आले. मिश्रांनी अगदी थोडक्या वेळात ‘Rainbow Revolutions’ पासून ते श्री. अमरनाथ संघर्ष समिती, जगनमोहन यांचे स्थान, तसेच शेख अब्दुल्लांपासून ते मोदी फॅक्टरपर्यंत सगळं सुटसुटीतपणे सांगितले. त्यांच्या मते जम्मू काश्मीरमधील सर्व अधिकार्‍यांनी आपल्या गाडीवरील लाल दिवा काढावा जेणे करून काश्मिरी लोकांचे सहकार्य मोठ्या प्रमाणात मिळेल. त्यांच्या स्वत:च्याही गाडीवरील दिवा त्यांनी काढला. त्यांच्या मते काश्मिरी लोक धर्माने मुस्लिम असले तरीही त्यांची संस्कृती हिंदूंशी साम्य असणारी आहे आणि स्वभाव बौद्धांप्रमाणे God-lovingव मनमिळाऊ आहे.

     त्यांच्या दुसर्‍या दिवशी मिश्रांनी ११:३० मिनटांनी यासीन मलिक सोबत भेट निश्‍चित केली. जेव्हा मलिक आम्ही बसलेल्या खोलीत शिरला तेव्हा ५ मि. भयंकर शांतता पसरली. कुणीही काहीही बोलले नाही. शेवटी त्यानेच सुरुवात केली मौलाना शौकत अहमद शहाच्या नावाने. त्याचे त्यानंतरचे वाक्य होते, ‘‘I would not like to influence my countrymen in Kashmir on false promises and I will try to never gonna happen this.’’ त्याच्या मते जम्मू-काश्मीरमधील सर्वच पक्षांना केंद्रीय गृहमंत्रायलाकडून निधी पुरविला जातो. एवढे गुन्हे करूनही त्याचे हास्यास्पद वाक्य म्हणजे, ‘‘I have gone through transition from violence to Gandhian philosophy.’’ म्हणजेच ‘‘सो चूहे खाकर बिल्ली चली हज को|’’

     मलिकने गांधीवादामागील त्याची भूमिका स्पष्ट करतांना त्याचा ६ कलमी विचारांवर आधारित असलेला कार्यक्रम सांगितला.

     १) कुणावरही आमची श्रद्धा थोपवली जाणार नाही.

     २) बुद्धवादी विचारांमधील परिवर्तन

     ३) काश्मीर-शंकराचार्य नाते व हिंदूबांधव

     ४) ५००० वर्ष जुना अहिंसक इतिहास

     ५) अहिंसक लोकशाही चळवळ

     ६) शांतताप्रेमी अहिंसक चळवळीने लढा.

     त्याचप्रमाणे त्याचे आदर्शही बदललेत. मार्टिन ल्यूथर किंग, नेल्सन मंडेला आणि गांधी. हे सगळं हास्यास्पद जरी असले तरी आपण आशावादीच असलेले बरे. एक मात्र उघड उघड आहे यासिन मलिकची महत्त्वाकांक्षा वाढली आहे. तो काश्मीरचा गांधी किंवा फार फार तर जीना व्हायला बघतो आहे. देव त्याचेही भले करो!

            ह्या सगळ्यातून एक गोष्ट मात्र स्पष्ट होते. हा काळ बदलाचा आहे. संधीचा आहे. इतिहासात केलेल्या चुकांची पुनरावृत्ती करणे आता माफ नाही. योग्य ती पावले सरकारकडून उचलली न गेल्यास हा धगधगता अग्नी लवकरच ज्वालामुखी होऊन बाहेर पडण्याची शक्यता टाळता येत नाही. मुकद्दर का सिकंदर व्हा पण संधी हातातून निसटणे परवडणारे नाही. हलगर्जीपणा आता पाप ठरेल, दुर्लक्ष करणे महागात पडेल.

द्वंद आणि अद्वैत

(भाग १)

रोजच्या जगण्यातली मजा गेलीये की काय?

कालपरवा पर्यंत वाचनास वेळ मिळत होता म्हणून कदाचित भोवताली घडणार्या घटनांची तीव्रता हवी तेवढी जाणवत नसावी. कारण वाचनात फिक्शन असो किंवा नॉनफिक्शन रम्यता अधिक असते, माणूस ( खरे तर मीच ) एवढा गढून जातो की तद्न मटेरिअलििस्टक घटनांकडे दूर्लक्ष करणे स्वभावातच उतरते. भोवतालच्या चांगल्या-वाईट घटनांतून सुसाट बाहेर पडणार्या प्रारणांनाही ते ‘रम्य՚ वलय भेदणे कठीण होऊन बसते. दूर्दैवाने जर वाचनही मागे पडले तर िनर्माण होतो फक्त हलकल्लोळ. मग भयावह उदासीनता आणि मग नैराश्य...

परंतू पुस्तकांतून बाहेर डोकावल्यास उर्वरीत जगाकडे बघण्यासाठीचा योग्य तो दृष्टिकोन हँंगओव्हरमुळे काही केल्या लवकर मिळवता येत नाही. अगदीच म्हणजे दैनिक वर्तमानपत्रातील काही गंभीर मजकूर वाचतांनाही नरेटिव्ह स्टोरीचा फील येतो. खरे तर एखादी गंभीर बाब गोष्ट स्वरूपात ऐकल्यास चटकन कळते. पण ती कळण्यापुरताच मर्यादीत असावी, त्याने संवेदना बोथट होत असल्यास ते हानीकारकच आहे. इतिहास वाचतांना विशेषतः स्वातंत्र्य चळवळीचा, संयुक्त महाराष्ट्र चळवळीचा, आणिबाणी विरोधातील आंदोलनाचा अगदीच देशाबाहील क्षितीजावर नजर फेकल्यास पहिल्या-दूसर्या महायुद्धाचा, चीनच्या डंग-शिओ-फंग नेतृत्वाखालील बदलांचा, दक्षिण-पूर्वेकडील आशियाई राष्ट्रांच्या प्रगतीचा, फिडेल-चे यांच्या क्रांतीचा, बर्लिनची भिंत पडण्याचा आणि अशा अनेक १९९० च्या पूर्वी घडलेल्या जागतिक महत्व असलेल्या घटनांचा, ह्या सर्व घटनांचे साक्षीदार असणारे किती सुदैवी, त्यांनी प्रत्यक्ष जगाचा-देशाचा कायापालट होतांना बघितलं, असा विचार अलगद मनाला स्पर्श करून जातो. परंतू हा बदल कालसापेक्ष आहे का हो? की बदल काही काळाकरताच मर्यादीत असतो आणि काही काळासाठी षंढस्वरूप प्राप्त करतो?

तर असे नाही आहे. बदल हा कालातीत आहे, आपल्या हयातीतही तो तितकाच कार्यरीत आहे िजतका पूर्वी होता आिण भविष्यात पुढे असणार आहे. कळायला लागल्यापासून म्हणजेच बुद्धी व मन सुज्ञ झाल्यापासून पहिली महत्वाची घटना घडली ती म्हणजे ९/११ अमेरिकेवरील हल्ला. हे सगळं अमेरिकेत जरी घडले असले तरी त्याचे दूरगामी परीणाम संपूर्ण जगावर झालेत. खर्या उघडउघड दहशतवादाला इथूनच सुरवात झाली. त्यावेळेस कुठे कळले की हा दुष्ट त्सुनामी अक्राळविक्राळपणे फोफावत थेट तुमच्या-माझ्या घराच्या पायरीवर येवून ठेपेल. याची लिंक सरळ येवून भिडते ती २६/११ पर्यंत. खरे तर हे सगळे दहशतवादी आपल्याला आव्हानंच देताय जसे नसिरउद्दीन शाह ‘वेनझ्डे՚ चित्रपटात म्हणतो, “हम तो आपको ऐसेही मारेंगे आप क्या कर लोगे?“ तसेही तो खरेच बोलतोय. असो. मात्र देशातील नेतृत्व बदलाने अपेक्षा उंचावल्या आहेत. त्या उंचवायलाच हव्यात पण कुठल्या एका देशाच्या नेतृत्वाकडून नव्हे ती लोक ‘इन द नेम अॉफ जिहाद՚ म्हणत असतील तर आपण ‘इन द् नेम ऑफ ह्युमॅनिटी՚ म्हणून तरी एकत्रपणे लढा देण्याची आवश्यकता आहे. पण हे असं म्हणणं खुपच आशावादी नाही का हो होत?

माझं स्वतःच वाक्य आहे, Over-optimism leads to hibernation.

बघा ना. प्रत्येक राष्ट्राला काही ‘व्हेस्टेड इंटरेस्ट՚ असतात की नाही? किंवा आपण त्याला ‘नॅशनल इंटरेस्ट՚ म्हणूयात.

(....क्रमशः)

N a m s k a r